Magazyn antropologiczno-społeczno-kulturowy "Maska"

Każda historia ma swój początek. Kiedy zatem zaczyna się historia i czym ona jest? Jakimi torami biegła historia Iranu, na terenie którego, jak sądzą naukowcy, powstał najwcześniejszy z bliskowschodnich systemów zapisu?

Początek historii jest momentem w dziejach ludzkości, w którym społeczeństwo osiągnęło odpowiedni etap rozwoju do stworzenia pisma. Powstanie pisma jest więc cezurą oddzielającą pradzieje, czy też prehistorię, od historii, czyli okresu, w którym wydarzenia znajdują potwierdzenie w źródłach pisanych. Na terenach Iranu pismo pojawia się dosyć wcześnie, na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. i niektórzy uczeni sądzą, iż jest ono najwcześniejsze spośród bliskowschodnich systemów zapisu. Pismo to jest dziełem Elamitów, tajemniczego ludu zamieszkującego południowo-zachodnią część tej krainy nad Zatoką Perską (Chuzestan i Fars). Wczesne inskrypcje z Suzy zapisane w systemie notacji zwanym proto-elamickim są współczesne tym z Uruk (3100-2900 r. p.n.e.). Obszar występowania przykładów tego pisma sięga granic Afganistanu (np. stanowisko Shahr-i-Sokhta). Przypuszczalnie Elamici byli spokrewnieni z mieszkańcami z dorzecza Indusu, niektórzy badacze ukuli nawet termin „ludy elamo-drawidyjskie", do których bywali zaliczani również Sumerowie. Ok. 2150 r. p.n.e. z pisma proto-elamickiego rozwinęło się elamickie pismo linearne. Wprowadził je prawdopodobnie władca Puzur-Inszuszinak, który najechał Mezopotamię. Pismo to niestety nie było użytkowane zbyt długo i przez wiele następnych lat w Elamie nie spotykamy zabytków pisanych, aż do czasu, kiedy przyjęto pismo klinowe z Babilonii – co nastąpiło za panowania Humbanumeny I (ok. 1285-1266 r. p.n.e.). Państwo elamickie było niezwykle złożoną strukturą polityczną. Była to federacja miast-państw, którą rządził król, najczęściej rezydujący w Suzie. Kolejnym na szczeblu władzy był wicekról, którego funkcję pełnił brat władcy i którego siedzibą było miasto dynastyczne (Awan, Suza, Szimaszki albo Anszan). Trzecim „triumvirem" był syn albo siostrzeniec rządzącego, tytułowany „księciem Suzy". I taka była również kolejność władzy: po śmierci króla zastępował go wicekról, a nowym wicekrólem zostawał kolejny brat. Gdy nie było więcej braci, wicekrólem zostawał dotychczasowy książę Suzy. Jeżeli król nie miał braci, nowym władcą zostawał jego syn. Elam miał od początku swego istnienia bliskie związki z Mezopotamią.

W latach ok. 3800-3100 p.n.e. prawdopodobnie dominowali na tym terenie Sumerowie, a w okresie staroelamickim, w latach ok. 2278-2193 p.n.e., władzę sprawowali akadyjscy Sargonidzi. Ta wysokorozwinięta cywilizacja miejska, stojąca na podobnym poziomie, co miasta-państwa Sumeru, miała niemały wpływ na dalsze dzieje Iranu. W latach 1500-1110 p.n.e., czyli w okresie zwanym środkowoelamickim nastał „złoty wiek" dla Elamu. Koniec niezależnego Elamu przypada na czas najazdu perskiego w 549 r. p.n.e.
Ok. 1500 p.n.e. na tereny Iranu przybywają plemiona zwane od tego momentu irańskimi. W IX w. p.n.e. pojawiają się pierwsze wzmianki o Medach i Persach w źródłach asyryjskich, a w VIII-VII w. p.n.e. dochodzi do otwartej konfrontacji pomiędzy nimi a Asyryjczykami. Dzięki historiografom greckim (w tym Herodota) znane są imiona czterech władców – czy też wodzów plemiennych – Medów: Dejokesa [Dajaukku] , Fraortesa, Kyaksaresa i Astyagesa. Niestety z języka medyjskiego nie zachowało się nic poza imionami, toteż trudno jest ustalić jego podobieństwo do staroperskiego. Fraortes ginie ok. 624 r. p.n.e. podczas wyprawy na Asyrię. Jego syn, Kyaksares, poprzysięga zemstę i w tym celu zawiera sojusz z władcą Babilonii, Nabopolasarem. Armia medyjska pokonała Asyryjczyków i wspólnie z sojuszniczymi wojskami babilońskimi zniszczyła Aszur w 614 r. p.n.e. oraz Niniwę w 612 r. p.n.e. Terytorium dawnego imperium asyryjskiego zostało podzielone między sojuszników.

Medowie, zajmując Persję właściwą, pozostawili u władzy miejscową dynastię Achemenidów. W 550 r. p.n.e. na skutek niezwykłego splotu wydarzeń wywodzący się z tej dynastii Cyrus z Anszanu, zwany później Wielkim lub Starszym, przejmuje kontrolę na armią króla medyjskiego, Aastyagesa. Co ciekawe, Cyrus był jego wnukiem po kądzieli i związana jest z tymi wydarzeniami legenda spisana przez Herodota. Do roku 549 p.n.e. Achemenida zajmuje całe państwo Medów, a w latach 549-547 p.n.e. podbija Elam i włącza jego terytorium do imperium perskiego. Cyrus II Wielki kontynuował politykę podbojów, pokonał Lidię i jej słynnego władcę Krezusa w 546 r. p.n.e. Po nim władzę przejął jego syn, Kambyzes, II (529-522r. p.n.e.), który w 525 r. p.n.e. pokonał wojska faraona pod Peluzjum (niedaleko późniejszej Aleksandrii) i powiększył obszar monarchii perskiej o Egipt. W 522 r. p.n.e. został zamordowany brat Kambyzesa II, Gaumata, a władzę przejął przedstawiciel bocznej linii Achemenidów, Dariusz I Wielki. W latach 500-494 r. p.n.e. wybucha w Azji Mniejszej tzw. powstanie jońskie w wyniku niezadowolenia kolonistów greckich z poparcia udzielanego przez Persów tyranom w ich poleis. W 492 r. p.n.e. Dariusz zorganizował I wyprawę przeciwko Grekom, ale flota perska rozbiła się niedaleko przylądka Athos z powodu burzy. Kolejną próbę podporządkowania Greków podjął w 490 r. p.n.e. (II wyprawa przeciwko Grekom), lecz ona również zakończyła się fiaskiem w wyniku rozstrzygnięcia bitwy pod Maratonem na rzecz greckich oddziałów hoplitów. Dla Dariusza była to zniewaga, której nie mógł znieść, w związku z czym rozpoczął przygotowania do kolejnej kampanii przeciw Grecji kontynentalnej. Nie przerwała ich nawet jego śmierć w 486 r. p.n.e.: jego syn, Kserkses I, doprowadził w latach 480-479r. p.n.e. do III wyprawy przeciwko Grekom. Wprawdzie Persowie wygrali w bitwie pod Termopilami i spustoszyli Attykę, ale morska bitwa pod Salaminą zniszczyła znaczną część ich floty. W 479 r. p.n.e. w bitwie pod Platejami na równinie beockiej wojska achemenidzkie dowodzone przez Mardoniusza zostały ostatecznie rozbite i Persowie nigdy już nie byli wstanie wystawić tak dużych sił.

Pod koniec IV w. p.n.e. państwo Achemenidów było bardzo osłabione. W latach 336-330 p.n.e. władzę nad nim sprawował Dariusz III Kodomanus. W 333 r. p.n.e. wojska Aleksandra Macedońskiego zwyciężyły Persów pod Issos, a wynik bitwy na równinie pomiędzy Gaugamelą a Arbelą w 331 r. p.n.e. przesądził ostatecznie o losie imperium perskiego. W 330 r. p.n.e. Dariusz III został zamordowany przez satrapę Baktrii Bessosa (uzurpator rządził jako Artakserkses IV). Władca macedoński nakazał zgładzić mordercę i uzurpatora Bessosa, a Dariusza III pochować z honorem godnym królowi. W 323 r. p.n.e. zmarł Aleksander III Wielki i jego imperium rozpadło się w wiele mniejszych państw na skutek tzw. wojen diadochów, czyli dowódców wojsk Aleksandra. Ziemie dawnego państwa perskiego przypadły Seleukosowi. Ok. 248 r. p.n.e. powstało państwo Partów zależne od Seleucydów.  W 148/147 r. p.n.e. Partowie pod wodzą Mitrydatesa I (171-138 r. p.n.e.) zaatakowali Selucydów od wschodu. W tym samym czasie Rzymianie uderzyli od zachodu.

Te wydarzenia położyły kres panowaniu greckiemu w Persji. W wyniku wymazania z mapy politycznej państwa Seleukidów doszło do otwartego konfliktu Partów z Rzymem. W 53 r. p.n.e. Rzymianie zostają pokonani pod Carrhae, a w 44 r. p.n.e. legiony Krassusa przegrywają w bitwie pod Karchami w Mezopotamii. Dalsze walki z Rzymem toczono ze zmiennym szczęściem z krótkimi przerwami aż do 217 r. n.e. W późniejszym okresie trwała między tymi mocarstwami głównie rywalizacja o wpływy w Armenii. Ostatecznie ustalono, że Armenią będzie rządził władca z bocznej linii Arsacydów, a nominację będzie otrzymywał z rąk cesarza rzymskiego (sukces polityczny Nerona). Lokalny władca, Farsu Ardaszir, syn Papaka, zbuntował się przeciwko rządom Partów i pokononał wojska Artabana V (ostatniego władcy dynastii partyjskiej; 213-224 r.) w bitwie pod Hormizdaganem w 224 r., po czym koronował się na władcę Persji w 226 r. Jego następca, Szapur I (241-272 r.), wziął do niewoli cesarza rzymskiego Waleriana w 260 r. W 476 r. król Peroz wyprawił się przeciwko Hunom – Heftalitom (Białym Hunom), poniósł klęskę i sam dostał się do niewoli. Persja musiała zapłacić haracz za uwolnienie władcy. Największy okres świetności i renesans kulturowy za panowania Sasanidów przypada natomiast na czasy Chosrowa I Anuszirwana (531-579 r.). Rozwija się literatura i nauka, powstają i rosną wielkie, bogate miasta.

Wartym odnotowania władcą był Chosrow II Parwez, który rozpoczął swoje rządy od fatalnej w skutkach decyzji – zaatakowania państwa arabskich Lachmidów, którzy uznawali zwierzchność Sasanidów – w wyniku czego stali się nowymi wrogami Persji. Potem podbił Armenię, Kapadocję i Syrię, a w 614 r. zajął Jerozolimę i wywiózł Święty Krzyż do Ktezyfontu. W 619 r. oblegał Aleksandrię i zajął Egipt. W wyniku jego działań praktycznie przywrócono granice z czasów największej świetności Achemenidów. Jednak król został zabity, a jego syn, Kawad II, podpisał w 628 r. traktat pokojowy, przywracający granice sprzed wojny (oddano Bizancjum ich prowincje). Kryzys władzy trwał w państwie Sasanidów do 632 r., kiedy na tron wstąpił Jazdegerd III (632-651 r.), który jednak nie zdołał powstrzymać muzułmańskiej inwazji. W 637 r. Arabowie zajęli stolicę Sasanidów – Ktezyfont, a w 642 r. zadali im druzgocącą klęskę pod Nihawandem. Król perski uciekł z dworem do Merwu, a kres rządom sasanidzkim w Iranie położyła jego śmierć w 651 r.