Magazyn antropologiczno-społeczno-kulturowy "Maska"

Republika Iranu wywołuje w Europejczykach (także Polakach) dość sprzeczne skojarzenia, skłaniające się raczej ku negatywnym, wiążącym kraj leżący między Mezopotamią a Indiami z fundamentalizmem islamskim, zniewoleniem kobiet, rewolucją i wrogością jego przywódców do państw demokratycznych. Taki a nie inny wizerunek Iranu wiąże się oczywiście z tym, jak jest on przedstawiany w mediach. W szerokim nurcie współczesnej refleksji o Iranie rzadziej podejmuje się kwestię jego antycznej przeszłości, bazującej niekiedy bardziej na legendarnych czy baśniowych wyobrażeniach o tym azjatyckim państwie, niż na faktach. Na to właśnie zwraca między innymi uwagę Robert Czulda w swojej publikacji Iran 1925‒2014. Od Pahlawich do Rouhaniego.

           Czulda podejmuje swoją narrację o dziejach Iranu w wiekach XX i XXI opierając się zarówno na bogatej bibliografii, jak również na osobistych doświadczeniach związanych z poznawaniem konkretnych ludzi dobrze obeznanych z codziennym życiem w Iranie oraz szczegółami dotyczącymi jego najnowszych dziejów.

           Właściwe rozważania Autora – wyjaśniające skomplikowane relacje między polityką, gospodarką i życiem codziennym w Iranie – rozpoczynają się od przeglądu dziejów Persji jako monarchii od starożytności do XIX wieku, lecz skupiają się na początkach dynastii Kadżarów, nie omijając przy tym interesujących i rzadko podejmowanych w narracjach dotyczących kultury perskiej szczegółów, takich jak fakt, iż islam był religią Persom narzuconą lub kwestii zasadniczych różnic między kulturą perską a arabską (często nieodróżnianymi od siebie przez laików), jak również sam stosunek Persów do kultury arabskiej i narzuconym im jej elementów po podbojach wieków średnich. W rozdziale traktującym o dziewiętnastowiecznym kształcie kultury i polityki perskiej (Iran przed dynastią Pahlawich) Czulda próbuje wyjaśnić początki perskiej ksenofobii, obecnej do dnia dzisiejszego w tej mentalności, a wynikającej wprost z kolonialnych działań Rosji i Wielkiej Brytanii. Autor przechodzi następnie do analizy relacji między wydarzeniami politycznymi w Rosji na przełomie XIX i XX wieku, takimi jak wojna japońsko-rosyjska, a rewolucjami wybuchającymi w tym samym czasie na terenie Persji.

           Kolejny rozdział, zatytułowany Od Rezy Szacha do Mohammada Rezy, dotyczy przemian politycznych w Persji okresów międzywojennego i II wojny światowej oraz związaną z nimi walki ze stereotypowymi wyobrażeniami Europejczyków o kulturze perskiej tej epoki, podejmowanej przez kolejnych monarchów. W następnym rozdziale (Kryzys naftowy w latach 50. XX w.) Autor analizuje narodziny nowoczesnego fundamentalizmu religijnego w świecie muzułmańskim na terenie Persji w kontekście globalnych zmian politycznych zachodzących po II wojnie światowej. Szczególnie zwraca na siebie uwagę fakt, iż Czulda w swojej narracji nie pomija wątku kolonialnego. Jako przykład można wymienić następujące zdanie, odnoszące się do wydobycia ropy naftowej w Persji oraz możliwości utraty kontroli nad tym przez władze w Londynie:

Wielka Brytania nie chciała zrezygnować z kilku powodów. Jednym z nich była brytyjska duma i przekonanie, że państwo Trzeciego Świata nie ma prawa niczego jej dyktować[1].

           Można oczywiście polemizować z taką prezentacją relacji centrum – peryferia, zadawać dalsze pytania o to, czym jest „brytyjska duma" – nie ulega jednak wątpliwości, że w Iranie 1925–2014... perspektywa kolonialna i postkolonialne wzorce narracyjne są silnie obecne.

           Następne dwa rozdziały, Iran na drodze ku światowej potędze oraz Rewolucja islamska są próbą dialektycznego ujęcia dwóch wielkich rewolucji („białej" i islamskiej), które zmieniły oblicze tego azjatyckiego państwa, kształtując je w sposób, który jest obecnie najlepiej znany z doniesień medialnych. Szczególnie cenne jest zwrócenie uwagi Autora na fenomen Chomeiniego, przywódcy rewolucji islamskiej lat siedemdziesiątych XX wieku, ujawniając przy tym niewielkie różnice między kształtem rewolucji islamskiej a innymi tego typu przewrotami (również komunistycznymi). Czytelnik może więc dojść łatwo do wniosku o względności opisów poszczególnych rewolucji w historii.

           W rozdziale Czarne lata 80. XX w. Czulda skupia się przede wszystkim na wydarzeniach związanych z wojną  iracko-irańską, szczegółowo wymieniając jej przyczyny, rzadko omawiane w ujęciach tematu, jak również demaskując faktyczne motywy zaangażowania międzynarodowego w konflikt między Iranem a Irakiem.

           Ostatni rozdział pierwszej części książki, Iran współczesny, koncentruje się wokół przemian politycznych i gospodarczych w Iranie po 1989 roku, charakteryzując politykę wewnętrzną i zagraniczną kolejnych przywódców, od Rafsandżaniego do Rouhaniego, najmocniej skupiając się jednak na postaci Ahmadineżada, jednocześnie wyjaśniając jego popularność wśród przeciętnych irańskich obywateli. Istotne jest poruszenie przez Czuldę rzadko lub wcale nieobecnych w mediach szerokiego nurtu wydarzeń z dziejów najnowszych Iranu, takich jak zielona rewolucja roku 2009 czy sprzeczności w kulturze i życiu codziennym współczesnych Irańczyków (np. problemy pracowników w szkolnictwie wyższym, akceptacji osób transseksualnych czy homoseksualistów). Całość narracji pozostaje otwarta, poprzez pytanie o przyszłość Iranu, jego perspektywy jako państwa posiadającego wiele bogactw naturalnych, będącego jednocześnie punktem styku licznych, nierzadko sprzecznych ze sobą interesów.

           Na uwagę zasługuje również Aneks, będący zbiorem dokumentów z lat 1949–2013, zawierających wypowiedzi zarówno przywódców Iranu, jak również osób z zewnątrz, mających bezpośredni wpływ na jego historię. Całość uzupełniają mapy, leksykon postaci oraz kalendarium wydarzeń.

           Z całą pewnością można stwierdzić, że pozycja Iran 1925–2014. Od Pahlawich do Rouhaniego zasługuje na uwagę jako ważne, dążące do całościowej syntezy ujęcie dziejów Persji, a potem Iranu, w ciągu ostatnich dwóch stuleci. Nie bez znaczenia jest również fakt, że przez całą książkę Czuldy przewijają się wątki i narracje postkolonialne, raczej niespotykane w medialnym obrazie nie tylko Iranu, ale również innych „punktów zapalnych" globu. Z tego powodu ta pozycja jest cennym wkładem w stan wiedzy o kulturze Iranu XX i XXI wieku, unikającym stereotypowych wizji czy określeń, tak częstych we współczesnej refleksji o jednym z najbardziej interesujących państw Azji.

Książka ukazała się nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN

Autor: Alicja Fidowicz